ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ Z ZABURZENIAMI KONCENTRACJI UWAGI - ADHD

Co to jest?

Nadpobudliwość psychoruchowa rozumiana medycznie oznacza zespół nadpobudliwości psychoruchowej, czyli zespół hiperkinetyczny, będący schorzeniem, mającym charakterystyczne objawy i wymagającym odpowiedniego leczenia.

Ten zespół został ujęty w międzynarodowych klasyfikacjach chorób: 

- jako ADHD wg klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego (DSM-IV)- używa się  terminu: zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi;

- jako zespół hiperkinetyczny- wg Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych.    

Nadpobudliwość psychoruchowa inaczej nazywana hiperkinezją jest spowodowana w znacznej mierze przez nieprawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego. Polega na zaburzeniach dynamiki procesów nerwowych wywołanych przewagą procesów pobudzania nad procesami hamowania. Zaburzenia dotyczą zarówno sfery poznawczej, emocjonalnej, jak i społecznej. Ponieważ dziecko zachowuje się w inny sposób niż jego rówieśnicy, często jego działania są niezrozumiałe dla otoczenia. Rodzice, nauczyciele, opiekunowie zaczynają podejrzewać dziecko o złe intencje, złośliwość, brak znajomości dobrych manier itp. Jednak takie nietypowe reakcje mogą wywoływać organiczne uszkodzenia i mikrodeficyty rozwojowe. Oprócz tego istnieje wiele innych czynników, które mogą spowodować dziecięcą nadaktywność, a są to między innymi: uwarunkowania genetyczne, uszkodzenia układu nerwowego, a także atmosfera panująca w otoczeniu dziecka. Nadpobudliwość psychoruchowa jest zaliczana do zaburzeń związanych z działaniami destrukcyjnymi (cechuje się skłonnościami antyspołecznymi i zachowaniami agresywnymi).

[1] Por. M. Bogdanowicz, B. Kisiel, M. Przasnysza, Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, WSIP, Warszawa 1998, s. 84.

 

Rozpoznanie

Aby można było mówić o zespole nadpobudliwości, dziecko musi mieć objawy stale lub niemal stale (możliwe zróżnicowane nasilenie), a zatem i w szkole i w domu i na podwórku. Zwykle objawy najbardziej są nasilone w szkole, ze względu na konieczność zachowania stałej uwagi i pozostawania  w jednym miejscu. Objawy muszą występować od wczesnego dzieciństwa. A należą do nich:

  1. Nadruchliwość:

a.    dziecko ma często nerwowe ruchy rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu,
b.    dziecko wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia,
c.     dziecko chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe,
d.    dziecko ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem,
e.    dziecko często jest w ruchu, „biega jak nakręcone”,
f.      dziecko często jest nadmiernie gadatliwe,

  1. Impulsywność:

a.    dziecko wyrywa się z odpowiedzią zanim zostanie sformułowane pytanie,
b.    dziecko często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej,
c.     dziecko często przerywa lub przeszkadza innym,

  1. Trudności z koncentracją uwagi:

a.    dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości,
b.    dziecko ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach,
c.     często wydaje się, że dziecko nie słucha tego, co się do niego mówi,
d.    dziecko nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnianiem codziennych obowiązków; jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji,
e.    dziecko często ma trudności z zorganizowaniem sobie pracy i innych zajęć,
f.      dziecko nie lubi, ociąga się lub unika zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego jak nauka szkolna lub odrabianie prac domowych,
g.    dziecko często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np.: zabawki, przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia,
h.    dziecko łatwo rozprasza się pod wpływem bodźców zewnętrznych,
i.      dziecko często zapomina o różnych codziennych sprawach.

 

Rozpoznanie ADHD jest procesem opartym w głównej mierze na obserwacji dziecka.

Diagnostyka w kierunku ADHD powinna obejmować:

  1. informacje zebrane od rodziców na temat rozwoju dziecka i obecnego jego zachowania
  2. informacje uzyskane od nauczyciela na temat zachowania dziecka w szkole lub w przedszkolu
  3. badanie pediatryczne
  4.  badanie neurologiczne i EEG
  5. obserwację zachowania dziecka
  6. rozmowę z dzieckiem
  7. ocenę nasilenia problemu nadpobudliwości psychoruchowej i zaburzeń koncentracji uwagi oraz zachowań problemowych przy pomocy skali kwestionariuszy diagnostycznych
  8. ocenę aktywności ruchowej dziecka
  9. badanie psychologiczne
  10. ocenę ilorazu inteligencji.

 

Jak sobie radzić z objawami, które dezorganizują funkcjonowanie dziecka nadpobudliwego?

Zaburzenia koncentracji uwagi:
  1. Wydłużenie czasu koncentracji uwagi na zadaniu:
  1. właściwe usadzenie w klasie: bliżej biurka nauczyciela, w pobliżu dzieci zdyscyplinowanych, plecami do kolegów, w towarzystwie spokojnego ucznia, z daleka od rozpraszających elementów środowiska (okna, drzwi, ruchomych elementów),

  2. sala lekcyjna powinna być uporządkowana i dobrze zorganizowana (materiały i pomoce w szafkach, wydzielone miejsce do określonej aktywności),

  3. podczas lekcji na ławce powinny znajdować  się tylko niezbędne przybory,

  4. należy jasno określić granice przestrzeni należącej do ucznia w klasie,

  5. skracamy  zakres do  wykonania - uczeń z ADHD powinien mieć o 30% mniej materiału niż pozostali uczniowie,

  1. wydajemy uczniowi krótkie, proste polecenia, pamiętając o ich powtórzeniu np. „Spójrz w zeszyt!”, „Spakuj rzeczy!”,

  2. zadania i nauczane treści powinny być przekazywane w reporterski sposób, skrótowy, szybki; Prezentujemy je w małych dawkach- można wykorzystać zegarek lub kuchenny minutnik, dziecko ma ukończyć zadanie przed wyznaczonym czasem,

  3. dłuższe zadania dzielimy na mniejsze zadania cząstkowe, (dziecko nadpobudliwe często w połowie drogi zapomina co robi, krótsze zadania dają szansę pozytywnego ich zakończenia),

  4. zadania dostosowujemy do krótkiego czasu koncentracji dziecka, zamiast mniejszej liczby długich sesji ćwiczeniowych, lepiej przygotować większą ilość krótkich, a intensywniejszych okresów ćwiczeń,

  5. zmniejszamy ilość materiału przepisywanego z tablicy lub książki, ale wymagamy, by swoje zadanie wykonał do końca,

  6. pamiętamy o wydłużaniu czasu przeznaczonego na wykonanie polecenia,

  7. prace pisemne są dla dziecka nadpobudliwego szczególnie trudne, skracajmy je np. napisz 10 zdań, wybierz trzy przykłady do obliczenia z matematyki,

Uwaga: ważne jest aby zadania miały zróżnicowany charakter, uczniowi łatwiej będzie utrzymać uwagę przez dłuższy czas.

  1. wprowadzamy przerwy podczas wykonywania dłuższych zadań,

  2. dzielmy duże partie materiału do opracowania na mniejsze,

  3. podczas długich sprawdzianów pisemnych podzielić go na mniejsze partie,

  4. dzielimy długie polecenia na krótsze np. zamiast: „Proszę otworzyć zeszyty i książki na stronie 20 i zrobić zadanie 4 do zeszytu.”, dzielimy uczniowi na kilka poleceń: „Otwórz zeszyt” (sprawdzamy czy uczeń je wykonał polecenie), teraz przechodzimy do następnego polecenia: „A teraz otwórz książkę na stronie 20” (czekamy na wykonanie), a następnie : „Spójrz na zadanie 4 na stronie 20” i ”Zrób to zadanie”.

Uwaga: Lepszej koncentracji uwagi sprzyja prezentacja materiału na konkretnych przykładach, zanim sformułujemy ogólniejsze twierdzenie. Korzystne jest przedstawienie na początku lekcji ramowego planu, należy sprawdzić czy uczniowie rozumieją słownictwo jakiego używamy do wytłumaczenia nowego materiału.

  1. Ważne jest wprowadzanie gimnastyki śródlekcyjnej.

  1. Przywołanie uwagi:

  1.  zwracamy uwagę hasłowo: Spójrz na mnie!, Halo!, Zobacz!, Uwaga!- i zatrzymujemy wzrok na dziecku. Możemy stanąć przy dziecku, poklepać po ramieniu, kucnąć i popatrzyć mu w oczy, prosić o powtórzenie jego słów- ważne by utrzymać kontakt wzrokowy,

  2. stosujemy dodatkowe dla podkreślenia ważności komunikatu np. podniesienie ręki, zastukanie w tablicę,

  3. Zachęcamy uczniów do pytań i komentarzy ilustrujących w jaki sposób rozumieją przekazywane im treści.

Nadruchliwość:

Akceptujemy zwiększoną potrzebę ruchu poprzez pokierowanie nią:

  1. walczymy z objawami tylko wtedy, gdy bardzo przeszkadzają i utrudniają pracę pozostałych uczniów,
  2. w czasie lekcji wykorzystywać  interesujące materiały wymagające manipulowania i eksperymentowania,
  3. wprowadzamy  jasne zasady mówiące ile razy można wyjść z ławki w czasie lekcji, informować, że nie wolno podchodzić do innych dzieci, w czasie lekcji, jeżeli  uczeń wierci się, można go odesłać na chwilę na dywan, można mu polecić zebranie zeszytów, rozdanie materiałów itp. Możemy prosić ucznia o wykonanie drobnych czynności np.: - zawieszania mapy, - przyniesienie kredy, - zmoczenie gąbki, - przyniesienie wody do kwiatków, podlanie kwiatków,- zmycie tablicy.

Impulsywność:

Przypominajki zasad:

  1. nadpobudliwe dziecko potrzebuje jasnych, zrozumiałych informacji o tym, jakiego zachowania oczekujemy od niego; tymi komunikatami są zasady, zawierające wskazówkę jak ma się zachować w danej sytuacji,
  2. ważne jest ustalenie jasnych reguł pracy w klasie w formie poleceń: - siedź na swoim miejscu, - zajmij się swoim zadaniem, - nie rozglądaj się dookoła,  - nie zaczepiaj kolegów,  - pracuj,

    Uwaga: Reguły te mogą być wywieszone w widocznym miejscu

  3. przypominamy zasady tak często, jak to konieczne, odwoływanie się do reguł jest upomnieniem, natomiast nie oskarża ucznia i go nie   piętnuje,
  4. można opracować z uczniami schematyczne rysunki obrazujące zasady obowiązujące w klasie / piktogramy / i umieścić je w widocznym miejscu w Sali,
  5. dobrym rozwiązaniem są też określone sygnały, gesty przypominające o zasadach,
  6. nagradzamy ucznia, jeżeli pamięta o zasadach, stosuje się do nich,
  7. za nieprzestrzeganie i niestosowanie się do zasad obowiązują określone, stałe konsekwencje.

Uprzedzanie trudnego zachowania:

  1. Obserwujmy uczniów w klasie, aby wychwycić niepożądane zachowanie, gdy tylko się rozpoczyna, możemy wówczas skutecznie interweniować. Często jesteśmy w stanie przewidzieć wystąpienie problematycznego zachowania, wystarczy wtedy przypomnienie obowiązującej zasady i konsekwencji.
  2. Jak najczęściej przypominajmy zasady.
  3. Często chwalmy pożądane zachowania, wzmacniamy je w ten sposób, to znaczy, że będzie miało tendencję do powtarzania się

    Uwaga: Największą z możliwych nagród dla dziecka jest uwaga osoby dorosłej, dziecko czuje się ważne, bo nauczyciel zwrócił na niego uwagę.

  4. Można zaproponować: „ weź ołówek i pokaż na kartce jaki jesteś zły, narysuj to”, wykorzystać „kartkę bezpieczeństwa”, „Zgnieć ją, podrzyj, podeptaj, wyrzuć”.
  5. Spróbować odwrócić uwagę dziecka „Chodź pomożesz mi przy….”

 

ZASADY W POSTĘPOWANIU Z DZIEĆMI Z ZESPOŁEM ADHD w szkole.

Naczelnym celem jest wdrażanie dziecka do uporządkowania działania i stopniowego wydłużania okresów koncentracji na zadaniach. Ważne jest wdrażanie dziecka do samokontroli. Istnieją pewne zasady, które należy przestrzegać w pracy z dziećmi  z zespołem ADHD.  Nauczyciel może pomóc dziecku z zaburzeniami jeżeli:

Zasada (3 x R)

  1. regularności, czyli działania w ustalonym rodzinnym rytmie, z unikaniem gwałtownych i radykalnych zmian, spokojnego i konsekwentnego egzekwowania ustalonych reguł, ograniczenia hałaśliwych dźwięków i silnych wrażeń,

  2. rutyny, czyli wykonywania określonych czynności o ściśle określonych porach dnia wg tej samej kolejności i stałego schematu,

  3. repetycji, czyli nieustających powtórek, wymagających dużej cierpliwości i wytrwałości od rodziców i nauczyciela, wielokrotnego powtarzania prostych poleceń i upewniania się czy dziecko dobrze je zrozumiało.

ZASADA 6 „S” - Każda konsekwencja wyciągana wobec dziecka powinna być:

  1. Szybka – powinna nastąpić natychmiast po niepożądanym zachowaniu- czekanie na nieznaną karę jest dla dziecka dodatkowym cierpieniem;

  2. Skuteczna- powinna być doprowadzona do końca - jeśli zrezygnuje się z przeprowadzenia konsekwencji do końca, to nawet najdoskonalsza nie odniesie żadnego skutku poza udowodnieniem dziecku, że jest bezkarne;

  3. Sprawiedliwa - powinna być odpowiednia do przewinienia - należy pamiętać o adekwatności i stałości konsekwencji;

  4. Słuszna- powinna być związana z rzeczywistym przewinieniem- nie należy karać dziecka na przykład za to, że „dało się przyłapać” na ściąganiu, ale za sam fakt, że ściągało;

  5. Sympatyczna- nie powinna odbierać dziecku poczucia, że jest kochane i akceptowane- każdy czasem popełnia błędy, co nie oznacza, że jest z natury zły;

  6. Słowna- nie powinna wykorzystywać przemocy fizycznej- kary cielesne poniżają dziecko i uczą je, że rację ma ten, kto jest silniejszy.

 

Zasady skutecznego wydawania poleceń:

    1. Wydajemy tylko te polecenia, które jesteśmy w stanie wyegzekwować.

    2. Zanim wydamy polecenie, zastanówmy się, jakie możemy zastosować konsekwencje, jeżli uczeń je zignoruje.

    3. Dopilnujmy, aby dziecko wysłuchało naszego polecenia- kontakt wzrokowy z dzieckiem, wyłączenie czynników zakłócających uwagę (o ile jest to możliwe).

    4. Polecenie powinno być możliwie krótkie.

    5. Wydajemy tylko jedno polecenie na raz.

    6. Jeżeli to konieczne, prosimy ucznia, aby powtórzył polecenie.

    7. Pozostańmy w bezpośrednim sąsiedztwie naszego ucznia, aby przekonać się, że wykonał on polecenie.

    8. Nie należy oczkiwać, że dziecko od razu zacznie wykonywać wszystkie polecenia. Na początku każda niewielka poprawa to wielki sukces

 

JAK ORGANIZOWAĆ  PRACĘ  W KLASIE ?

  1. Zawsze omawiać i stosować plan dnia, zajęć.

  2. Wprowadzać jasne procedury dotyczące postępowania w różnych sytuacjach tzw. check listy np. wyjścia na basen.

  3. Sprawdzajmy zeszyty ucznia – notatki i zadania domowe (czy są one zapisane i odrobione).

  4. Informować  o terminach złożenia prac, sprawdzianów i przypominajmy co jakiś czas o tym (np. Jeszcze dwa dni do …. itp).

  5. W zabawach, w których dziecko bierze udział, powinny być jasno określone zasady oraz czas ukończenia. Nie wolno pozwalać na chaotyczny, niekontrolowany i bezładny ruch.

  6. Na dziecko nauczyciel powinien oddziaływać powoli, bez pośpiechu, głosem nieco stłumionym, jakby w zwolnionym tempie, ale nie krzykiem.

  7. Po zajęciach ruchowych wymagających dużej aktywności należy takim dzieciom zastosować ćwiczenia wyciszające, np. wycinanie, wydzieranie, lepienie z plasteliny, kolorowanie.

  8. W systemie kar nie należy stosować ograniczenia zabawy i ćwiczeń ruchowych.

 

 

JAK  CHWALIĆ  DZIECKO  Z  ADHD

Pochwała należy do najbardziej motywujących i skutecznych środków wychowawczych. Nie zawsze jest łatwo chwalić dziecko z ADHD, ponieważ dzieci takie zazwyczaj przysparzają więcej kłopotów niż radości.

Każda uwaga wzmacnia zauważane zachowanie – karcąc dziecko, wzmacniamy jego niepożądane zachowania, chwaląc, wzmacniamy właściwe, oczekiwane zachowania.  Postępowanie takie ma istotne konsekwencje, bowiem dla osoby z ADHD jakakolwiek uwaga jest cenniejsza niż jej brak. 

Pochwała ma sens wtedy, gdy jest szczera. Dzieci z ADHD zwykle nie ufają tego typu nagrodom, ponieważ w swoim życiu częściej są strofowane, niż chwalone. Podobnie ich niska samoocena nie sprzyja wierze w szczerość pochwały.

Aby skutecznie pochwalić dziecko z ADHD, dorosły musi nauczyć się: 

  1. zauważać najdrobniejsze sukcesy w zachowaniu dziecka

  2. uwierzyć w nie i je docenić

  3. nauczyć się prawidłowo chwalić.

           
Aby prawidłowo chwalić dziecko, trzeba pamiętać, że:

  1. pochwała musi być natychmiastowa, jasna i konkretna.

Chwaląc, opisz zachowanie – fakty, które zauważasz .

  1. Chwaląc, nie używaj przymiotników i przysłówków, ponieważ niosą one ze sobą ocenę.

  2. Unikaj konstrukcji: czasownik + ale.

Zamiast: Nakarmiłeś królika, ale nie posprzątałeś klatki.

Powiedz: Nakarmiłeś królika. Dobra robota. (o klatce powiesz innym razem)

  1. Nie chwal nadmiernie. Unikaj ozdobników. Zamiast: Zamknąłeś lodówkę. Jestem zachwycona! Powiedz: Zamknąłeś lodówkę. Cieszę się

 

WSPÓŁPRACA SZKOŁY Z RODZICAMI W ZAKRESIE WSPOMAGANIA ROZWOJU DZIECI NADPOBUDLIWYCH


1. Zasady, na których powinna opierać się współpraca.

            Wychowywanie dziecka dotkniętego zespołem nadpobudliwości wymaga zarówno od rodziców jak i nauczycieli nie tylko wiedzy, lecz także życzliwej, pełnej zrozumienia postawy. Realizacja zadań względem dziecka wymaga wspólnej pracy szkoły i domu. 

2. Należy pamiętać, że dialog między rodziną i szkołą ma miejsce wówczas, gdy:

  1. współpraca opiera się na dwustronnej wymianie informacji,

  2. nauczyciel postrzegany jest przez rodzica jako osoba przyjazna dziecku, godna  zaufania, kompetentna,

  3. obydwie strony okazują sobie wzajemny szacunek i zrozumienie,

  4. przestrzegane są ustalenia odnośnie priorytetów wzajemnej współpracy opartej na zasadzie demokratyzmu i partnerstwa.

3. Dobra współpraca domu i szkoły sprawia, że:

  1. dziecko postrzega rodziców i nauczycieli jako współpracujące ze sobą osoby,

  2. rodzic ma poczucie realnego wsparcia ze strony nauczyciela, jest lepiej 
    przygotowany do dalszej współpracy z kolejnymi specjalistami pracującymi z jego dzieckiem,

  3. wzrasta wzajemne zaufanie zmniejszające u rodziców poczucie osamotnienia  w pracy wychowawczej z dzieckiem, a u nauczyciela podnoszące komfort  psychiczny pracy.

4. Problemy, z którymi borykają się nauczyciele i rodzice.

  1. Rodzic wolałby czasem ukryć nadpobudliwość przed szkołą w obawie, aby jego dziecko nie otrzymało etykiety „nie całkiem normalnego”. Dlatego zdarza się, iż mając już w ręku diagnozę w kwestii nadpobudliwości, zachowuje treść opinii dla siebie, a w rozmowach z nauczycielami stosuje sposób, aby obarczyć winą za jego zachowanie otoczenie zewnętrzne – na ogół klasę i kolegów oraz nauczycieli.

b.    Samo przekazanie informacji rodzicowi o budzących niepokój zachowaniach jego dziecka w sposób dla niego odpowiedni jest wielką sztuką. Z natury rzeczy dotyka go to zawsze bardzo boleśnie - mówi mu o tym, że coś jest nie w porządku w jego życiu, że czekają go, być może poważne problemy. Z doświadczeń wynika, że rodzice wówczas często czują się winni i próbują tę winę przerzucić na kogoś innego – na ogół na szkołę właśnie. Nauczyciele także źle się czują w takich rozmowach, gdyż przewidują, często trafnie, określone reakcje rodziców i trudności, jakie się pojawiają. Dlatego dobrze jest, kiedy w takich rozmowach uczestniczą inne osoby np. psycholog lub pedagog.

c.     Na pewno rozmów z rodzicami o problemach dziecka, w ich początkowej fazie nie należy prowadzić na tzw. forum - przy innych rodzicach, choć na późniejszym etapie dobrze jest, kiedy cały zespół rodziców w danej klasie (za zgodą samych zainteresowanych) uzyskuje rzetelną informację o tym, co dzieje się w klasie ich dzieci. Można wtedy spróbować zachęcić rodziców do współpracy i do tego, żeby wspólnie polepszać relacje pomiędzy dziećmi

d.    Jeśli rodzice, jako zespół, uznają prawdziwą przyczynę problemów powstałych w klasie, to często są chętni do tej współpracy i rzeczywiście wiele spraw da się w tej klasie poprawić, a z dziecka nadpobudliwego zdjęte zostaje naznaczenie piętnem łobuza, lub, co gorsza, nienormalnego.

e.     Niezwykle istotne we współpracy z rodzicami jest systematyczne prowadzenie pedagogizacji rodziców, na których możemy udzielać rodzicom wskazówek do pracy z dzieckiem w domu. Współpraca rodziców z nauczycielem może ułatwić dziecku z ADHD funkcjonowanie w szkole

Opracowała :
mgr Dominika Zembrzuska – psycholog PP-P w Warce